غربالگری ژنتیکی پیش از تولد

• دو نوع اصلی آزمایش ژنتیکی قبل از تولد کدام است؟
• انواع مختلف آزمایش‌های غربالگری ژنتیکی پیش از تولد کدام‌اند؟
  • غربالگری سه‌ماهه اول FTS (First trimester screening) چیست؟
  • غربالگری سه‌ماهه دوم QUAD چیست؟
  • غربالگری ترکیبی سه‌ماهه اول و دوم چیست؟
  • آزمایش DNA بدون سلول، Cell free یا NIPT چیست؟
• تست هارمونی، دقیق‌ترین روش NIPT
  • مقایسه آزمایش هارمونی با سایر آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری
  • نکاتی در رابطه‌ با آزمایش هارمونی

تست‌های غربالگری دوران بارداری به مجموعه‌ای از بررسی‌های سونوگرافی و آزمایشگاهی گفته می‌شوند که در مراحل مختلف انجام شده و هدف آن این است که مادران باردار را از لحاظ ابتلای جنین به برخی از سندرم‌ها و نقایص جنینی (نه همه نقایص) غربال کرده و آن‌ها را در گروه‌های کم‌خطر یا پرخطر قرار دهند. در واقع این تست‌ها نمی‌توانند به طور یقین مشخص‌کنندهٔ وجود اختلال در جنین باشند، بلکه اگر نتیجهٔ تست‌ها مثبت باشند احتمال وجود نقص بالاتر از دیگران است. به همین خاطر بعد از انجام تست‌های غربالگری، پزشک شما ممکن است درخواست تست‌های تشخیصی دهد تا از سالم‌بودن جنین مطمئن شود. اگر نتیجهٔ تست غربالگری منفی باشد؛ یعنی احتمال به‌دنیا آمدن نوزادی همراه با نقص آن‌قدر پایین است که احتیاج به پیگیری ندارد. مزیت تست‌های غربالگری این است که هیچ‌گونه ریسک سقط را به همراه ندارند و صدمه‌ای به جنین نیز نمی‌رسانند.

دو نوع اصلی آزمایش ژنتیکی قبل از تولد کدام است؟

به‌طورکلی، دو نوع آزمایش قبل از تولد برای اختلالات ژنتیکی وجود دارد:

1. تست‌های غربالگری پیش از تولد: آزمایش‌های غربالگری (آزمایش‌های خون و سونوگرافی) معمولاً غیرتهاجمی هستند و نتایجی را ارائه می‌دهند که نشان‌دهنده پتانسیل ابتلای نوزاد به برخی نقص‌های ژنتیکی همچون سندرم داون (تریزومی ۲۱)، سندرم ادوارد (تریزومی ۱۸) و سندرم پاتو (تریزومی ۱۳) می‌باشند. غربالگری به طور یقین مشخص‌کنندهٔ وجود اختلال در جنین نمی‌باشد، بلکه اگر نتیجهٔ تست‌ها مثبت شوند احتمال وجود نقص بالا است. به همین دلیل بعد از انجام تست‌های غربالگری، برای اطمینان از سلامتی جنین تست‌های تشخیصی انجام می‌شوند.
2. تست‌های تشخیصی پیش از تولد: این آزمایش‌ها می‌توانند – با بیشترین حد ممکن از اطمینان – به شما بگویند که آیا جنین شما واقعاً به ناهنجاری یا اختلالات وراثتی خاصی که برای بررسی آنها درخواست آزمایش نموده‌اید، مبتلا هست یا خیر. این آزمایش‌ها بر روی سلول‌های جنین یا جفت به‌دست‌آمده از طریق آمنیوسنتز یا نمونه‌گیری پرز های کوریونی (CVS) انجام می‌شود.

انواع مختلف آزمایش‌های غربالگری ژنتیکی پیش از تولد کدام‌اند؟

آزمایش‌های غربالگری باهدف بررسی خطر ابتلای کودک به برخی اختلالات خاص انجام می‌شوند. این آزمایش‌ها شامل غربالگری ناقل و آزمایش‌های غربالگری ژنتیکی قبل از تولد هستند:

1. غربالگری ناقل با استفاده از نمونه خون، بر روی والدین (یا کسانی که صرفاً به بچه‌دارشدن فکر می‌کنند) انجام می‌شود. این آزمایش‌ها به‌منظور پی‌بردن به این مطلب صورت می‌گیرند که آیا فرد مورد آزمایش ناقل ژن مسئول برخی از اختلالات ارثی خاص هست یا خیر. غربالگری ناقل می‌تواند قبل یا حین دوران بارداری انجام شود.
2. آزمایش‌های غربالگری ژنتیکی قبل از تولد صورت‌گرفته بر روی خون خانم‌های باردار و همچنین یافته‌های حاصل از معاینات سونوگرافی می‌تواند جنین را به لحاظ آنیوپلوئید بودن، نقص مغز و ستون فقرات معروف به نقص لوله عصبی (NTD) و برخی نقایص شکمی ، قلبی و عارضه‌های صورت غربال کند. این موارد شامل غربالگری سه‌ماهه اول بارداری، غربالگری سه‌ماهه دوم بارداری، غربالگری ترکیبی سه‌ماهه اول و دوم بارداری و نیز آزمایش DNA بدون سلول (cfDNA) است.

غربالگری سه‌ماهه اول FTS (First trimester screening) چیست؟

غربالگری سه‌ماهه اول شامل آزمایش خون خانم باردار و معاینه سونوگرافی است. هر دو آزمایش معمولاً بین 10 تا 13 هفته از زمان شروع بارداری انجام می‌شوند:

• آزمایش خون، سطح غلظت دو ماده پروتئین PAPP-A پلاسمای خون و هورمون گنادوتروپین جفتی انسان (hCG) را اندازه‌گیری می‌کند.
• معاینه سونوگرافی NT که با عنوان غربالگری شفافیت پشت گردن نیز شناخته می‌شود، میزان ضخامت یک فضای واقع در پشت گردن جنین را اندازه می‌گیرد و بین هفته ۱۱ تا ۱۳ قابل انجام است. مقادیر اندازه‌گیری شدهٔ غیرعادی به معنای افزایش خطر ابتلای جنین به سندرم داون (تریزومی 21) یا نوع دیگری از آنیوپلوئیدی است. همچنین چنین مقادیر غیرعادی می‌توانند با نقایص فیزیکی مربوط به قلب، دیواره شکم و اسکلت نیز ارتباط داشته باشند.
• اگر نتایج غربالگری ۳ماهه اول، بارداری پرخطر را نشان دهد بهتر است آزمایش‌های غربالگری سه‌ماهه دوم انجام شده و به‌سرعت بررسی سلامت جنین از طریق بررسی DNA جنینی نیز انجام شود.

غربالگری سه‌ماهه دوم QUAD چیست؟

غربالگری سه‌ماهه دوم شامل آزمایش‌های زیر است:

• آزمایش چهارگانه یا Quad marker ، سطح غلظت چهار ماده آلفا فیتوپروتئین، گنادوتروپین جفتی انسان (hCG)، استریول غیرکونژوگه و هورمون inhibit A را در خون مادران باردار اندازه‌گیری می‌کند. آزمایش چهارگانه برای غربالگری سندرم داون، سندرم ادوارد، سندرم پاتو و NTD به‌کار رفته و بین 15 تا 22 هفته پس از آغاز بارداری انجام می‌شود.
• معاینه سونوگرافی آنومالی و اکو قلب جنین بین 18 تا 22 هفته پس از آغاز بارداری انجام می‌شود تا به‌وسیله این آزمایش نقایص عمده فیزیکی مربوط به مغز و ستون فقرات، عارضه‌های صورت، شکم، قلب و اندام بررسی شوند.
• اگر نتایج غربالگری ۳ماهه دوم، بارداری پرخطر را نشان داد بهتر است آزمایش‌های غربالگری از طریق بررسی DNA جنینی نیز انجام شود.

غربالگری ترکیبی سه‌ماهه اول و دوم چیست؟

نتایج حاصل از آزمون‌های سه‌ماهه اول و دوم را می‌توان به روش‌های مختلفی ترکیب کرد. نتایج آزمون ترکیبی دقیق‌تر از نتیجه یک آزمون واحد است. اگر غربالگری ترکیبی را انتخاب می‌کنید، به‌ خاطر داشته باشید که نتایج نهایی اغلب تا سه‌ماهه دوم در دسترس نیست.

آزمایش DNA بدون سلول، Cell free یا NIPT چیست؟

DNA بدون سلول، مقدار کمی از DNA جنین است که از جفت به جریان خون مادر آزاد شده و برای بررسی وجود سندرم داون، سندرم پاتو، سندرم ادوارد و مشکلات مربوط به تعداد کروموزوم‌های جنسی و همچنین تعیین جنسیت جنین استفاده می‌شود. آزمایش cell free DNA یک روش غربالگری غیرتهاجمی می‌باشد که با نام NIPT(noninvasive prenatal testing) شناخته شده است.

تست هارمونی، دقیق‌ترین روش NIPT

آزمایش هارمونی یک روش NIPT برای تشخیص زودهنگام شایع‌ترین اختلالات کروموزومی در جنین می‌باشد که با استفاده از خون مادر از هفته دهم بارداری به بعد قابل انجام است. گزینه‌های تشخیصی آزمایش هارمونی عبارت‌اند از: تریزومی 21(سندرم داون)، تریزومی 13 و 18، آنیوپلوئید کروموزوم جنسی (SCA)، سندرم دی جرج، مونوزومی X و تعیین جنسیت جنین. تست هارمونی برای تمامی مادران باردار در تمامی سنین و در تمامی گروه‌های خطر قابل انجام است. هارمونی را می‌توان در حاملگی‌های تک قلو، دوقلو و حاملگی‌های ایجاد شده توسط تخمک اهدایی انجام داد.

آزمایشگاه ژنتیک پزشکی اریتروژن اصفهان تنها مرکز در ایران و خاورمیانه در زمینه انجام تست هارمونی می‌باشد.

مقایسه آزمایش هارمونی با سایر آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری

• منابع معتبر علمی استفاده از آزمایش هارمونی را به‌عنوان یک تست غربالگری اولیه توصیه می‌کند
• این آزمایش، نتایج مثبت کاذب کمتری نسبت به سایر آزمایش‌های غربالگری ایجاد می‌کند و به همین دلیل از انجام غیرضروری آزمایش‌های تهاجمی مانند آمنیوسنتز و CVS جلوگیری می‌کند
• ارزش اخباری مثبت (PPV) تست هارمونی برای تریزومی 21 در مقایسه با غربالگری‌های FTS بالاتر است
• آزمایش هارمونی سریع‌تر از سایر آزمایش‌های غربالگری دوران بارداری یعنی در اوایل هفته 10 بارداری قابل انجام است
• مادرانی که تحت‌تأثیر درمان هپارین هستند، نتایج کاذب در آزمایش‌های NIPT دارند، اما نتایج آزمایش هارمونی هیچگاه تحت‌تأثیر درمان با هپارین قرار نمی‌گیرد

نکاتی در رابطه‌ با آزمایش هارمونی

• آزمایش هارمونی یک آزمایش غربالگری است و هیچگاه جایگزین آمنیوسنتز به‌عنوان یک روش تشخیصی نیست.
• آزمایش هارمونی تعیین جنسیت بارداری‌های دوقلو را انجام نمی‌دهد.
• افزایش وزن مادر و نمونه‌گیری زودتر از هفته دهم بارداری، نرخ تشخیص آزمایش هارمونی را کاهش می‌دهد.
• نتایج مثبت آزمایش هارمونی باید با آمنیوسنتز تأیید شود؛ آمار نشان می‌دهد در 8/99 درصد موارد نتایج آزمایش هارمونی با نتایج آمنیوسنتز تطابق داشته است.
• آزمایش هارمونی برای غربالگری دوقلوهایی که یک قل آن از بین رفته است مناسب نیست.
• آزمایش هارمونی برای بارداری‌های سه‌قلو به بالا کاربرد ندارد.
• انجام آزمایش هارمونی به‌عنوان غربالگری اولیه هیچ‌گاه خانم باردار را از انجام سونوگرافی‌های NB & NT و سونوگرافی آنومالی اسکن بی‌نیاز نمی‌کند.

آزمایش هارمونی در مقایسه با سایر آزمایش‌های NIPT از دقت بیشتری برخوردار است. با استقرار این دستگاه در آزمایشگاه ژنتیک پزشکی اریتروژن برای اولین‌بار در خاورمیانه، سرعت جواب‌دهی افزایش و هزینه‌های آزمایش هارمونی کاهش‌ یافته است.

نویسنده: فاطمه چهارلنگ